تمهید القواعد (شهید ثانی) (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
(تغییرمسیر از تمهید القواعد شهید ثانی (کتاب))
نویسنده شهید ثانی
موضوع اصول فقه شیعه
زبان عربی
تعداد جلد ۱
تحقيق‌ مكتب‌ الاعلام‌ الاسلامی

تمهيد القواعد

کتاب «تمهید القواعد الأصولیة و العربیة لتفریع قواعد الأحکام الشرعیة» از تألیفات شهید ثانی (م، ۹۶۶ ق)، در موضوع قواعد اصول فقه و زبان عربی و احکام فقهى مترتب بر آنها است. نویسنده علاوه بر استناد به آیات و احادیث، به آراء اصولى شیعه و اهل تسنن نیز اشاره کرده است.

مؤلف

زین الدین بن على بن احمد عاملى، معروف به شهید ثانی (م، ۹۶۶ ق) در جبل عامل لبنان به دنیا آمد. وى در نه سالگى قرآن مجید را ختم کرد. سپس قسمتى از ادبیات عرب و فقه را نزد پدر دانشمندش، نورالدین على آموخت. شهید ثانی همچنین نزد شیخ عبدالعالى میسى، سید بدرالدین حسن اعرجى (مؤلف کتاب محجة البیضاء) و شمس الدین محمد بن مکى استفاده نمود.

شهید ثانی مسافرت‌هایى به شهرهاى مصر، عراق، حجاز، بیت المقدس، روم و جاهاى دیگر کرد و در آخر هم به زادگاهش بازگشت و در آنجا به تدریس و تصنیف و تألیف مشغول شد.

شرح لمعه، روض الجنان فى شرح ارشاد الاذهان و منیة المرید، از دیگر تألیفات اوست. شهید ثانی در سال ۹۶۶ قمری بدست مأمور سلطان سلیمان عثمانى به شهادت رسید.

محتوای کتاب

شهید ثانى، در مقدمه، مى‌فرماید: از آن‌جا که دو علم اصول فقه و عربى، از مهم‌ترین مقدمات علم فقه‌ بوده و فقیه براى استنباط احکام بدانها نیاز دارد، ما کتاب را در دو بخش تنظیم کرده‌ایم. از این رو، کتاب «تمهید القواعد» مشتمل بر دو بخش است؛ بخش اول، حاوى هفت مقصد و بخش دوم داراى چهار مقصد است و هر یک از دو بخش، شامل صد قاعده مى‌باشد.

مؤلف در این کتاب ابتدا به بررسى یکصد قاعده اصولى و دیدگاه‌هاى گوناگون و مبانى مختلفى که میان علماى اهل تسنن و تشیع در رابطه با آن وجود دارد و احکام فقهى که بر آنها مترتب مى‌شود، پرداخته است. عناوین مقاصد هفت‌گانه بخش اول، از این قرار است: فی الحکم؛ فی الکتاب و السنّة؛ فی الإجماع؛ فی القیاس؛ فی أدلّة اختلف فیها، فی التعادل و التراجیح؛ فی الاجتهاد و التقلید.

وى در بخش دوم کتاب به بررسى یکصد قاعده زبان عربى و معانى گوناگون لغات و دیدگاه‌هاى گوناگون و مبانى مختلفى که میان علماى علم صرف و نحو و لغت در رابطه با آن وجود دارد و احکام فقهى که مترتب بر آنها مى‌شود، پرداخته است. عناوین مقاصد چهارگانه بخش دوم، چنین است: فی الأسماء؛ فی الافعال؛ فی الحروف؛ فی التوابع و باقى التراکیب و ما یتعلق بها من المعانى.

شهید ثانى در این کتاب میان دو فن تأثیر قواعد اصولى بر احکام فقهى و تأثیر قواعد عربى بر احکام فقهى جمع نموده و حقیقتاً این کتاب گران‌بهاترین اثرى است که در این رابطه نگاشته شده است. با مقایسه این کتاب و آثار دیگرى که در این باره نگاشته شده به راحتى درمى‌یابیم که شهید بر بسیارى از نقاط ضعف آن آثار آگاه بوده و در این کتاب با مهارتى کامل از آن اشتباهات پرهیز کرده است. مانند خروج از بحث و طرح مباحث جانبى که ربطى به موضوع ندارد و یا طولانى ساختن بى‌جهت مباحث و یا بیان فروعى که مترتب بر قواعد نیستند.

وى در این کتاب با رعایت اختصار به ذکر فروعى پرداخته که بر قواعد مترتب مى‌شوند و گاهى نیز به ذکر دلیل پرداخته، همان گونه که در کتاب شرح لمعه عمل نموده و خواننده را براى استنباط احکام شرعی مهیا ساخته است. او در این کتاب به روایاتى که از طریق عامه وارد شده و در روایات خاصه نیز مضمون آن تأیید شده، اکتفا کرده است.

مؤلف، در این کتاب که بر پایه فقه امامى تألیف شده و ظاهراً نخستین اثرى است که بدین سبک در زمینه فقه شیعه تدوین گردیده است، علاوه بر استناد به آیات و احادیث بسیار، در موارد متعدد، آراى فقها و ادیبان اهل سنّت را آورده است و ازاین‌رو مى‌توان این کتاب را اثرى تطبیقى درباره اصول فقه نیز دانست.

ارزش کتاب

کتاب «تمهید القواعد» گنجینه‌اى ارزشمند است از قواعد اصولى و قواعد عربى و فقه و مسائل نادرى که دیگر علما متعرض آن نشده‌اند. علاوه بر آن به یک سرى وقایع و حوادث تاریخى نیز اشاره دارد.

این کتاب بسیار مورد توجه علما و فقهاى شیعه قرار گرفته و با توجه به این که از معدود کتاب هایى است که توسط علماى شیعه در این باره به رشته تحریر درآمده، تاکنون بسیارى از علما، مانند سید میرزا عسکرى، على بن محمد بن حسن بن زین‌الدین (از نوادگان مؤلف)، میرزا عبداللّه افندى (مؤلف ریاض العلماء) و میرزا محمد تنکابنى بر آن شرح و حاشیه نگاشته‌اند.

نسخه‌هاى خطى

  1. نسخه‌ خطى در کتابخانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدس که تاریخ نگارش آن سال ۹۶۸ هجرى قمرى و به خط سید محمد بن على موسوى (نوه شهید ثانى)، معروف به صاحب مدارک است.
  2. نسخه‌اى دیگر در کتابخانه آستان قدس رضوى که تاریخ نگارش آن سال ۹۸۷ هجرى قمرى و به خط حسین بن عیسى حورى است.

منابع

منابع اصول فقه
متون به ترتیب تاریخ وفات مولفین
التذکرة بأصول الفقه

شیخ مفید

(م413ق)

الذریعه

سید مرتضی

(436-335)

عدة الاصول

شیخ طوسی

(460-385)

غنیة النزوع

ابن زهره

(585-510)

تهذیب الوصول

علامه حلی

(726-648)

مبادی الوصول

علامه حلی

(726-648)

القوائد و الفوائد

شهید اول

(786-734)

تمهید القوائد

شهید ثانی

(965-911)

معالم الدین

صاحب معالم

(م1011)

زبدة الاصول

شیخ بهائی

(1030-953)

الوافیه فی الاصول

فاضل تونی

(م 1071)

الفوائد الحائریه

وحید بهبهانی

(م1206)

قوانین الاصول

میرزای قمی

(م1231)

فرائد الاصول

شیخ انصاری

(م1281)

کفایة الاصول

آخوند خراسانی

(م1329)

مفاتیح الاصول

سید محمد مجاهد

(م1342)

فوائد الاصول (نائینی)

میرزا محمدحسین نائینی

(1355-1276)

وقایة الأذهان

محمد رضا نجفی اصفهانی

(م 1362)

اصول الفقه

شيخ محمدرضا مظفر

(م 1383)

منتهی الاصول

سید محمد حسن بجنوردی

(1395-1316)

المعالم الجدیده

سید محمد باقر صدر

(1399-1355)

اصول الاستنباط

سید علی نقی حیدری

(1403-1325)

مناهج الوصول

امام خمینی

(1409-1320)

الاصول العامه

سید محمد تقی حکیم

(1346-)

شروح
شروح معالم الدین ← حاشیه معالم، سلطان العلماء (م 1064) - حاشیه معالم، ملا محمد صالح مازندرانی (م 1081) - هدایة المسترشدین، شیخ محمدتقی اصفهانی (م 1248)
شروح فرائد الاصول ← أوثق الوسائل، میرزا موسی بن جعفر بن احمد تبریزی - بحر الفوائد، میرزا محمد حسن آشتیانی - درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، آخوند خراسانی - فوائد الرضویه، آقا رضا همدانی
شروح کفایه ← انوار الهدایه، امام خمینی - حاشیة الکفایه، علامه طباطبائی - الحاشیة علی الکفایه، سید حسین بروجردی - حقائق الاصول، سید محسن حکیم - عنایة الاصول، سید مرتضی حسینی یزدی

منتهی الدرایه، سید محمد جعفر جزائری شوشتری - نهایة الدرایة، آیت الله کمپانی - نهایة النهایة، میرزا علی ایروانی